DZIAŁALNOŚĆ POLITYCZNA

DZIAŁALNOŚĆ POLITYCZNA ROMANA DMOWSKIEGO

Po czteromiesięcznym areszcie w Cytadeli za współorganizację manifestacji w setną rocznicę Konstytucji 3 Maja, Roman Dmowski został zesłany poza obszar Królestwa Kongresowego, do Mitawy (dzisiejszej Jełgawy na Łotwie). Osiadłszy tam, zaplanował utworzenie miesięcznika politycznego, który mógłby krzewić we wszystkich trzech zaborach ideologię narodową. W lutym 1895 roku, po uzyskaniu pozwolenia na trzydniowy pobyt w Warszawie, przemknął się przez granicę i osiadł we Lwowie, gdzie objął redakcję „Przeglądu Wszechpolskiego”. W kolejnym roku współredaktorem został Popławski, który po opuszczeniu Cytadeli również zbiegł z Warszawy do Lwowa. W Krakowie wydawali wspólnie również jednoarkuszowy miesięcznik pt. „Polak” dla ludu wiejskiego i robotników miejskich, w Opolu zaś „Pochodnię”, czyli tajny miesięczny biuletyn Ligi Narodowej. Wszystkie spośród tych czasopism często sam przemycał na tereny Kongresówki. W 1896 roku na Zjeździe Rady Głównej Ligi Narodowej w Budapeszcie wszedł w skład Rady Głównej organizacji. W latach 1898 – 1900 odbył trzy dłuższe wyjazdy do Francji i Anglii, w październiku 1899 roku wyjechał z Anglii do Brazylii, gdzie poznał Artura Gruszeckiego. Badał tam kolonizację polską i angielską, czego efektem jest studium „Wychodztwo i osadnictwo”. Podróże te doprowadziły Dmowskiego do konkluzji, że żaden inny naród poza Anglikami nie wytworzył takiej harmonii pomiędzy pracą nad kulturą duchową, a tworzeniem norm życia politycznego i budową potęgi politycznej, która obejmowałaby wszystkie części świata sferą swoich interesów.
W 1901 roku Roman Dmowski wrócił do kraju i zamieszkał w Krakowie, gdzie przeniósł „Przegląd Wszechpolski” redagowany podczas jego nieobecności przez Popławskiego, który pozostał we Lwowie. Wspólna praca redakcyjna trwała tym samym dwa lata, jednak myśl przewodnia czasopisma przez całe dziesięciolecie wyraźnie wskazywała na ich współpracę i porozumienie – wyrażane przez nich teorie i poglądy były tak spójne, że artykuły Dmowskiego, gdy nie były podpisane, były uważane za napisane przez Popławskiego. W 1905 roku Dmowski przejął od Adama Krasińskiego „Gazetę Polską” po zamordowaniu jej redaktora Jana Gadomskiego przez nieznanych sprawców. Od razu przystąpił do jej zreformowania przez wprowadzenie do redakcji swoich oddanych przyjaciół – Popławskiego, Balickiego, Sadzewicza, Kozickiego, Wasiutyńskiego, Jabłonowskiego i Niklewicza. Ze stanowiska redaktora ustąpił w 1907 roku. W tym samym czasie został wybrany na posła do rosyjskiej II Dumy, w której stanął na czele koła polskiego. Napisał wtedy również książkę „Niemcy, Rosja i kwestia polska”, w której przedstawił sytuację polityczną Polski oraz jej zaborców.
Na skutek serii rozłamów w latach 1907-1911 Narodowi Demokraci zaczęli tracić wpływ na młode pokolenie. Mimo to odnosili organizacyjne i wyborcze sukcesy na terenie zaboru pruskiego, zakładając struktury w Poznaniu i na Pomorzu. Z kolei w Galicji przegrywali z Wincentym Witosem i konserwatystami. Dmowski nie ustawał jednak w walce o sprawę polską i w czasie swoich wyjazdów zagranicznych szukał możliwości nawiązania kontaktu z publicystyką Zachodu – przez Paderewskiego poznał lorda Northcliffa, innymi drogami wszedł w stosunki z pisarzami francuskimi. Zachęcał więc konserwatystów galicyjskich, by wykorzystali swoje kontakty, a gdy mu odmówiono napisał „Upadek myśli konserwatywnej w Polsce”, gdzie zarzucał młodemu pokoleniu bezideowość i uległość wobec obcych wpływów.
W maju 1914 roku Dmowski przepowiadał w Paryżu rychły wybuch wojny, która niedługo później zastała go w Niemczech, znajdujących się na trasie jego powrotu ze Szwajcarii i Francji. Od wybuchu wojny działał na rzecz klęski Niemiec, tworząc w Warszawie Komitet Narodowy Polski. Po zajęciu Warszawy przez Niemców wyjechał do Petersburga, skąd w 1915 udał się przez Finlandię i Szwecję na Zachód w celu rozpoczęcia akcji na rzecz Polski w stolicach państw Ententy – odbył m.in. podróże do Londynu, Paryża, Rzymu i Lozanny. W lutym 1916 roku zna ręce rosyjskiego ambasadora w Paryżu memoriał, w którym wysunął polską niepodległość jako plan polityczny i wskazał, że także dla dobra własnego Rosja powinna ogłosić niepodległość Polski, co nie zostało dobrze przyjęte przez stronę rosyjską. Podobna sytuacja miała miejsce w kontaktach z Watykanem – sekretarz stanu Stolicy Apostolskiej, kardynał Pietro Gasparri w rozmowie z Dmowskim oświadczył „Polska niepodległa? Ależ to marzenie, to cel nieziszczalny. Wasza przyszłość jest z Austrią.” Dmowski zdecydował się więc na to, by o sprawę polską walczyć z Londynu. Było to o tyle trudne, ponieważ zderzył się z brakiem zaufania i zainteresowania ze strony Anglików, a nawet usiłowaniem zdyskredytowania go przez rodaków. Mimo tego z entuzjazmem przekonywał, że odbudowanie Polski będzie aktem sprawiedliwości. Po serii wykładów, 11 sierpnia 1916 roku otrzymał doktorat honoris causa na Uniwersytecie w Cambridge. W 1917 roku został jednogłośnie wybrany prezesem utworzonego przez siebie w Lozannie Polskiego Komitetu Narodowego, który został uznany przez Zachód za oficjalne przedstawicielstwo narodu polskiego. Przeniósł się więc do Francji, a na swoim miejscu w Londynie zostawił Władysława Sobańskiego. Czołowym postaciom zachodniej polityki rozesłał memoriał pt. „Problems of Central and Eastern Europe”, w którym zarysował wizję terytorialną przyszłej Polski, a także uzasadniał konieczność rozbicia Austro-Węgier. Amerykański prezydent Wilson pod wpływem Ignacego Paderewskiego umieścił w swoim programie główny cel Dmowskiego, a więc niepodległą, zjednoczoną Polskę z dostępem do morza. Z inicjatywy Dmowskiego we Francji została utworzona stutysięczna Błękitna Armia, która stała się podstawą odradzającego się Wojska Polskiego. 22 czerwca 1918 roku na polach Sault w Szampanii wręczył czterem pułkom sztandary ufundowane przez miasta Paryż, Nancy, Belfort i Verdun. Zacieśnił współpracę z Czechami, wspierał Rumunów kosztem Węgier, a także opracowywał kwestię litewską, którą początkowo wyobrażał sobie w postaci autonomii Kowieńszczyzny pod zwierzchnictwem Polski.
Po przełomie na froncie zachodnim otrzymał od Ignacego Paderewskiego zaproszenie do Ameryki – wspólnie wystąpili na sejmie wychodźstwa w Detroit, spotkał się także z Wilsonem, któremu wręczył memoriał programowy. Gdy 19 listopada wrócił do Paryża, w Polsce nastąpiło już objęcie władzy przez Piłsudskiego z Moraczewskim w roli premiera. Dzięki interwencji Paderewskiego Dmowski pozostał pierwszym delegatem na konferencję pokojową w Paryżu. 29 stycznia 1919 roku został nagle wezwany na posiedzenie Rady Dziesięciu, na którym wygłosił pięciogodzinne, improwizane exposé, które jednocześnie sam tłumaczył na angielski i francuski, nie ufając obcym tłumaczom, którzy wcześniej niedokładnie przekładali jego wypowiedzi. Według komentatorów miał zaimponować słuchaczom umiejętnością improwizacji, ale też logiką wywodu oraz znajomością tematu. W kolejnych dniach uzasadniał swoją wizję granic. Pod koniec marca alianci przyznali słuszność żądaniom zwrotu Gdańska i Górnego Śląska. Lloyd George wycofał jednak decyzję dotyczącą Gdańska, wymusił przeprowadzenie na Śląsku plebiscytu nie dopuszczając Dmowskiego nawet do rozmowy. Zgoda z Czechami łamie się po napaści na Cieszyn. Wiosną pierwsze skrzypce w negocjacjach na konferencji objął występujący w roli premiera Paderewski, któremu łatwiej było dojść do porozumienia z Lloyd Georgem czy Wilsonem, jednak w temacie wschodniej granicy podzielał opinie Piłsudskiego. 28 czerwca w Sali zwierciadlanej Wersalu Dmowski i Paderewski złożyli podpisy pod traktatem wersalskim, który ostatecznie przywrócił Polskę na mapę Europy. We wrześniu Dmowski podpisał traktat koalicji z Austrią w Saint-Germain, umowę z Czechami o plebiscycie odnośnie Cieszyna.
W kolejnych miesiącach Dmowski zaczął podupadać na zdrowiu i z powodu ciężkiego zapalenia płuc przebywał na kuracji w Algierze, z którego wrócił dopiero w 1920 roku. Kiedy do kraju zbliżali się bolszewicy, Dmowski będący członkiem Rady Obrony Państwa wypominał Piłsudskiemu likwidację armii Hallera, zgodził się jednak prosić go, aby wycofał się z decyzji o rezygnacji z naczelnego dowództwa. W 1921 roku został patronem Korporacji Studentów Uniwersytetu Poznańskiego Baltia, rok później honorowym prezesem Związku Akademickiego Młodzież Wszechpolska, a 10 czerwca 1923 uzyskał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Poznańskiego w dziedzinie filozofii. Po kilku latach otrzymał również od miasta Poznania nagrodę literacką, ale stanowczo sprzeciwiał się jakimkolwiek innym honorom i nagrodom – już w czasie pobytu w Algierze nie wyraził zgody na utworzenie Fundacji im. Romana Dmowskiego ze składek publicznych, z której miałby móc dożywotnio korzystać jako laureat. Od 27 października do 14 grudnia 1923 roku obejmował stanowisko ministra spraw zagranicznych w rządzie Wincentego Witosa, który podał się do dymisji wobec rozłamu wśród ludowców oraz wobec rosnącej inflacji.
W 1926 roku Dmowski przebywał w Paryżu w czasie podróży z Włoch do Anglii kiedy dotarła do niego wiadomość o przewrocie majowym. Wrócił wtedy do kraju, a pierwszym hasłem, które rzucił politykom po swoim powrocie było „Trzeba myśleć o Polsce”. W odpowiedzi na przewrót majowy postanowił wzmocnić działania mające prowadzić do zjednoczenia ruchów narodowych i katolickich – założył Obóz Wielkiej Polski, a dwa lata później Stronnictwo Narodowe. Wypracowaniem wytycznych zajmował się sam Dmowski, który w międzyczasie wydawał broszury własne jak i innych autorów. W 1933 Obóz został zdelegalizowany przez rząd sanacyjny w całej Polsce, Dmowski jednak nasilił swoją aktywność. Nie można jednak zaprzeczyć, że najpierw walka o niepodległość Polski, a później represje przeciwników politycznych nadszarpnęły jego już wątłe zdrowie. Ratował je wyjazdami do Algieru, Czarnieckiej Góry, do Kosowa na Huculszczyznę, ale ani to, ani opieka przyjaciół, Mieczysława i Marii Niklewiczów nie były w stanie mu pomóc. W 1934 roku ze względów ekonomicznych oraz z powodu podupadania na zdrowiu sprzedał posiadłość w Chludowie pod Poznaniem i przeniósł się do Warszawy. Zamierzał wtedy napisać swoje największe dzieło, w którym podsumowałby doświadczenia kultury narodów europejskich, jednak nigdy go nie ukończył – ukazały się jedynie fragmenty.
Na Komitecie Głównym w roku 1937 Dmowski wysunął propozycję składu zarządu Stronnictwa składającego się z dziesięciu członków, co było jednocześnie jego ostatnim aktem politycznym. W tym samym roku przeszedł udar mózgu, po którym zamieszkał u swoich przyjaciół, małżonków Niklewiczów w Drozdowie. Pod koniec życia zbliżał się do katolicyzmu, aż w końcu na rok przed śmiercią wrócił do praktyk religijnych. 28 grudnia 1938 częściowo sparaliżowany przechodził zapalenie płuc, 30 grudnia odwiedzili go biskup Stanisław Łukomski, ksiądz Henryk Kulbat oraz ksiądz prałat Krysiak z Łomży, który udzielił mu sakramentu namaszczenia chorych. Roman Dmowski zmarł w nocy z 1 na 2 stycznia 1939 roku. Uroczystości żałobne odbyły się w Drozdowie oraz w katedrze w Łomży, skąd przewieziono ciało do Warszawy. 7 stycznia biskup Antoni Szlagowski odprawił mszę świętą pogrzebową, po której Roman Dmowski spoczął w grobie rodzinnym na cmentarzu Bródnowskim w Warszawie. W uroczystościach pogrzebowych według nieprzychylnych Dmowskiemu źródeł sanacyjnych wzięło udział około stu tysięcy osób, organizatorzy zaś szacowali tę liczbę nawet na 200-250 tysięcy osób. W gronie tym znaleźli się m.in. były prezydent RP Stanisław Wojciechowski, prezes Stronnictwa Ludowego Maciej Rataj i ambasador Japonii Shuichi Sakoh, nie pojawili się jednak przedstawiciele władz sanacyjnych.

Czarnecki Ryszard

O Romanie Dmowskim

Fiktus Paweł

Roman Dmowski wobec problemów polskiego osadnictwa na terenie brazylijskiej Parany w latach 1899–1900

Kapica Wojciech

O cywilizacyjny awans Polski: Roman Dmowski wobec idei modernizacji Polski 1918-1939

Kalembkiewicz Joanna

Poglądy Romana Dmowskiego na rolę Niemiec w rozwiązaniu kwestii polskiej po 1907 roku

Maj Ewa

Roman Dmowski i Związek Ludowo-Narodowy (1919-1928)

Petrycki Józef

Roman Dmowski

Świecki Tadeusz

Ś.p. Roman Dmowski na tle naszego dziejowego rozwoju

Wysocki Roman

Redefinicja „narodowego bohaterstwa” między polityką a nauką. Szkic o współczesnych dyskusjach wokół „Legendy Romana Dmowskiego”

Zaleska Ilona

Roman Dmowski na tle problemu prawicowego radykalizmu przełomu XIX i XX w.

Załuska Jan

Roman Dmowski 1864-1939: Jego życie, praca i zasługi dla Ojczyzny

Autor nieznany

Roman Dmowski 1864-1939. Życiorys – wspomnienia – zbiór fotografii